Владимир Андросов

31.03.2024 с.

Айаанньа Уус бастакы кинигэтэ сүрэхтэниитигэр

(сэҥээрэн сэһэргээһин)

         Бастаан автор хос аатын (псевдонимын) туһунан ахтыым. “Айаанньа” диэн айбыт аҕата Петр Федорович Неустроев оҕо эрдэтээҥи таптал аата. Онно эбии убайыгар Мандар Ууска  уһуйуллан иҥэриммит идэтин “Уус” диэн сыһыары туппута олус табыллыбыт. Мин тус санаабар бу аакка өбүгэлэрин тыына тиллэн төннүбүт курдук.

         Айаанньа Уус хоһооннорун айар, суруйар иэйиитэ айылҕа уларыйыытыныын күүстээх  ситимнээҕин сөҕө көрдүм. Итини мин автор хоһооннорун сылларынан, ыйдарынан наардаабыт буоламмын этэбин. Сылын аайы хатыланар айылҕа көстүүлэрин биһиги киһибит букатын саҥалыы хараҕынан көрөн хоһуйар дьоҕурдаах. Холобурга, бу кинигэҕэ киирбит икки хоһоону тэҥнии тутан ааҕыҥ уонна сыаналааҥ. Биирэ “Күһүҥҥү ньургуһун.Бу тугуй?”(49 с.), иккиһэ “Соҕотох күһүҥҥү ньургуһун”(58 с.). Омос көрдөххө, биир дьыл кэмэ, биир тема, биир кээмэй, киэп…Оттон ис хоһоонноро ааҕааччы өйүн-санаатын күһүҥҥү ньургуһунтан тэйитэн устар олох букатын атын эйгэтигэр илдьэ тураллар.

         Эбэтэр “Тымныы кыһыны ахтыбыппын” хоһоонугар этэрин истиҥ:

Саха буолан төрөөбүтүм,

Тыйыс хааннаах, сытыы өйдөөх.

Сахам сирин кыһыҥҥыта-

Толкуйдатар уустук олох.(9с.)

         Бэйэтин өйүн-санаатын ааҕааччыга тириэрдэр дьоҕура- Айаанньа Уус поэзияҕа чиҥник үктэммитин туоһута.

         Кинигэҕэ түөрт анал ааттаах хоһооннор субуруччу бэчээттэммиттэр: “Ийэбэр”, “Кыра да кыайтарбат”, “Өйөөҥ дуу”, “Халадаай”.(10-15 сс.). Бу хоһооннор элбэх дьон ортотугар доргуччу ааҕылларга анамматахтар, автор тус олоҕун таарыйаллар, ол эрээри толкуйдатар өрүттэрэ элбэх. Кырдьыга даҕаны, киһи барыта ийэлээх, үгүс эр киһи иһэр-аһыыр атастардаах, халадаайдаах ойохтоох. Оттон кинилэргэ сыһыаммыт Айаанньа Ууска курдук барыбытыгар кыаллар дуо? Үтүө санаа, таптал кыымын саҕар бэрээхэй хоһооннор дии саныыбын.

         Олох олорбут сааһырбыт киһи быһыытынан Айаанньа Уус хоһоонноругар чыычаахтыы “чырыптаабат, тырымныы көппөт”. Сааһыламмыт санааларын лоп-бааччы дуоспуруннаахтык, хомоҕой тыллары холбоон хоһуйар. Мин ордук сөбүлээбитим-ахтылҕан хоһоонноро. Дьэ, бу хоһооннорго бааллар ээ, ити этэр “чырыптыырбыт, тырымныырбыт”.Оҕо сааспыт кэрэтэ, эдэр-чэгиэн эрчиммит, үөрүүбүт-хомолтобут-барыта баар! Кинигэҕэ киирбэтэх хоһоонунан холобурдуум.

Биир кэрэ күһүҥҥү күн ааста,

Сэбиэскэй кэмнэри санатта…

Бу көхтөөх үлэҕэ мустаммыт,

Сэргэхтик кэпсэтэн аастыбыт.

Кэпсиэҕэ тыла суох, хаартыска,

Олохпут бу бэлиэ түгэнин…

Көхтөөхтүк үлэлиир кэмнэрбит

Олус да истиҥник иҥмиппэр…

Хас биирдии ахтыыга истэбит

Кэллэктиип үлэтэ көхтөөҕүн,

Хас биирдии кэпсээҥҥэ ахтыллар

Көрүдьүөс, дьиибэлээх түгэннэр.

Өйдүүбүт бары да ол кэми,

Күргүөмнээх үлэни, оонньууну.

Өйдүөхпүт бу күнү сылаастык,

Кэпсиэхпит, ахтыахпыт истиҥник.

Күһүҥҥү күн этэ – дэһиэхпит,

Бу күнү ахтыһар кэм кэлиэ…

Кылбайбыт маҥан туос ураһа,

Баай-талым киэлитин иһигэр…

26.08.2019 с. Баайаҕа б.

Айаанньа Уус хайа баҕарар айар үлэһит бэйэтин айымньытыгар үрдүк ирдэбиллээх   буолуохтааҕын чопчу бигэргэтэн “Хоһоонньут доҕорум, баалаама” хоһоонугар суруйар:

Уус тылы туттарга боччумнан,

Тимири уһаарар уус курдук…

Ураннык, ол эрэн дьиппиэнник,

Тыл көмүс дорҕоонун чиҥэтэн!(81 с.)

Идэтин толору баһылаабыт Тыл Ууһун айар дьоҥҥо ыҥырыыта буолбат дуо?

Сэҥээрии сэһэммин поэт “Хоһооннорум барахсаттар” хоһоонунан түмүктүүбүн.

Хоһооннорум барахсаттар,

Хонон ааһар санааларым…

Халтай хаалбат ымыыларым,

Хоруй көрдүүр иэйиилэрим.

Харах симэн сыттахпына,

Арыллаҕыт, сандаараҕыт…

Хонон тураат айар куттуун,

Аартык көрдөөн көтүөлүүгүт.

Түбүк-садьык бокуой биэрбэт,

Үлэ-хамнас үүйэ тутар…

Тардыллабын, бытаарабын,

Үмүрүйбэт түбүкпүттэн…

Айар аартык аһаҕаһын,

Сэмээр көрөн аһарабын…

Арыт быстах санааларбын,

Ситэрбэккэ бичийэбин…

Мунньуллубут ханна барыай,

Хоһооннорбун сааһылыаҕым…

Маннык түбүк ааһыа, бүтүө,

Хоһуйуоҕум, хоруйдуоҕум…

11.07.2019 с. Баайаҕа б.

Тус  ыллыыр ыллыктаах, айар аартыктаах поэт

Ольга Макарова

Саҥа кинигэ сааһыра барбыт киһиэхэ хаһан баҕарар туох эрэ дьиктини эрэннэрэр, саҥаны көөчүктүүр. Бу тутан олорор “Саҕахтан саҕыллар санаалар” кинигэм саҥа тахсыбыт кинигэ  эрэ буолбатах, биир дойдулааҕым Петр Петрович Неустроев — Айаанньа Уус кинигэтэ буолан ордук өрүкүтэр.

         Айаанньа Уус хомоҕой тыллаах-өстөөх, чопчу этэр санаалаах тупсаҕай хоһооннору суруйарын билэбин уонна тылы тас өртүттэн  саба быраҕан көрбөт, тыл ис дьиҥэр дириҥник өтөн иһиллиир, чуҥнуур, кыраҕытык кэтиир уйаҕас куттаах, хоодуот сүрдээх хоһоон айааччы быһыытынан сыаналыыбын, ол иһин хайдах эрэ долгуйа соҕус хоһоон хомуурунньугун арыйабын.

         Кинигэ “Айар” кинигэ кыһатыгар тахсыбыт. Иккис сирэйгэ (аннотацияҕа) “Ааптар хоһоонугар төрөөбүт дойдуга, чугас дьоҥҥо тапталы, тулалыыр олоххо көстөр түгэннэри, айылҕа кэрэ көстүүлэрин сонун, ураты тылынан хоһуйар”,- диэн тыллары ааҕаат, “Хоһоон суруйуу-бу дьикти абылаҥ!…” айымньыны ааҕан үтүө олоҥхоһуту сэҥээрэн “Ноо!”диэн саҥа аллайар турукка киирбиппин өйдөөбөккө да хааллым. Дьэ, бу буоллаҕа уран тыл ыллыгар булгуччулаахтык “кучуйан” киллэрии!

Хоһоон суруйуу-бу дьикти абылаҥ!

Тыл нарын иэйиитин дьаарыстаан

Хоһуйар дьоҕурга холбуугун тыл абын-

Толкуйуҥ тобуллар, хараҕыҥ арыллар.

         Сурук-бичик баар буолуоҕуттан хас биирдии поэт хоһоон тоҕо айылларын, туохтан сылтаан хоһоон хотоҕосторо төрөөн тахсалларын ырыта, анаара сатыыр, сурукка тиспитэ ааҕааччыга санаа кыымнарын саҕар. Айаанньа Уус бу хоһооҥҥо уһун кэмҥэ иитиэхтээбит, түмүктэри оҥорбут кичимэ санаалара этиллибиттэр:

Айарга-тутарга кэм-кэрдии быһаарбат,

Ис турук, өй-санаа ситимэ быһаарар,

Айымньы ис дьиҥин эн кутуҥ этиэҕэ,

Иэйиигин истиэҕэ, сурукка тистэриэ…

Буор кутуҥ этиэҕэ эн бэйэҥ билэргин,

Олоххо дьулуургун, олоҕу өйдүүргүн,

Билиэҕиҥ эн бигэ туруктаах эбиккин…

Олоҥхо дойдутун уруйдуур буолбуккун.

Саха омук бөлүһүөктүү өйүн иҥэринэн, иитиэхтээн сылдьар, үйэтитэр, тарҕатар Б.Ф.Неустроев-Мандар Уус “Ойуу тыла. Айыы тыла” кинигэтигэр түмүк оннугар…” олугар суруйбут тылларын уонна ойуутун саныыбын: “Үс саха бөҕө-таҕа бүтүн күрүөлээх үс Улуу Ийэлэрэ-Ийэ Кута, Ийэ Өйө, Ийэ Тыла биир тэҥҥэ сайдыбыт Киһи Сыдьаайа. Бу хоһоону ойуулаа диэтэллэр, мин ол “Киһи Сыдьаайа” ойууну саныы түһүөх уонна сатанарынан ойуулуу сатыах этим. Бу маннык күүстээх имэҥ иҥпит хоһооно биир күнүнэн суруллубат буолуохтаах: кукка-сүргэ иитиэхтэнэн, ийэ өйгө уһаарыллан ийэ тылынан суккулуннаҕа буолуохтаах диэн сабаҕалыыбын.

Киһи бу Орто Туруу Дойдуга олоҕор туох-ханнык аналлаах кэлбитин, төһө-хачча ыйаахтааҕын, үтүө-мөкү, сырдык-хараҥа мөккүөрдэригэр тустаах ыллыгын билэ, өйдүү, ырыта саныырынан, толорорго дьулуурунан атын харамайдартан уратылаах. Айаанньа Уус айымньыларын, этэр санаатын тус-туспа бөлөхтөргө араарар буоллар, саамай улахан бөлөх философияҕа буолуох этэ. Бу тылы грек тылыттан тылбаастаатахха “толкуйдууру, анаарыыны таптааһын” диэн буолар. Айаанньа Уус бу кинигэтигэр “Хоһоон суруйуу-бу дьикти абылаҥ!” хоһоонунан бөлүһүөктүү лирикатын ырытыыны саҕалыахха сөп.

Материя суох буолан хаалбат, туох барыта (А.Е.Мординов ааттыырынан “баарыйа” ) хамсыы-имсии турар аатырар. Нуучча бөлүһүөгэ Николай Бердяев киһи уларыйан эргиллэрин туһунан этиитин санатар “Бу дьикти, бу кэрэ дойдуга…” хоһоон:

Баҕардар, көҥүлгэ көччүйүөҥ,

Күөх дуолга дуоһуйа чэчириэҥ,

Балык  да, баҕа да буолаҥҥын,

Күөл дириҥ далайын баһылыаҥ…

Хоһоон бүтэһик строфата бөлүөһүктүү санааҕа туомтуу тардыы:

Бу куйаар дойдута-эргимтэ,

Сир манна соҕотох күөх дойду.

Бу куйаар эргиирэ быстыбат,

Саас-үйэ тухары эргииргэ…(61 с.)

Санаа суола-ииһэ суох сүппэтин, сиик буолан симэлийбэтин этэр хоһоон уйаҕас иэйиинэн суруллубута ааҕааччыны долгутуоҕа:

Түүл курдук тумаҥҥа сөрөнөн

Көтөллөр, аргыыйдык усталлар.

Туттарбат эбиттэр туманныы

Кууһабын кураанах салгынныы…

Турабын, хантайан көрөбүн,

Үрдүбэр түһүөхтүү иһэллэр,

Үрэллэн бардылар диэбитим,

Тулабар үөмэхтии көтөллөр…(65 стр.)

Айаанньа Уус тылга ураты уһулуччу харысхаллаах сыһыанын “Хоһоонньут доҕорум, баалаама…” хоһооҥҥо көрөбүт:

Тыл өҥүн, дьүһүйэн тиһэргэ

Иистэнньэҥ кэриэтэ талаҕын.

Тырымнас тыллары таларга

Ис санааҥ аһаҕас буолуохтаах.

Уус тылы туттарга боччумнан,

Тимири уһаарар уус курдук…

Ураннык, ол эрэн дьиппиэнник,

Тыл көмүс дорҕоонун чиҥэтэн. (81 стр.)

Поэт бөлүһүөктүү анаарыыларыгар эр киһи аналыгар туһуламмыт хоһоон элбэх.

Ийэ сир иннигэр иэс төлүүр

Сулууспа хайаан да ирдэнэр.

Икки сыл киирсэбэй саппыкы

Сэбиэскэй эрдэххэ кэппиппит…

Төрөөбүт түөлбэттэн тахсаммыт

Кый ыраах дойдуга бардахпыт…

Табаарыс диэн кимин, ис дьиҥин,

Кырдьыга, биллэхпит ол кэмҥэ.(17 стр)

Күһүҥҥү саҥа хаар кыырпаҕа-

Сиэдэрэй оһуордаах кырыалар,

Күн чөмчүүк сардаҥа оһуора-

Сарыалбыт кытарбыт утаҕа…

Олоруом этэ мин иккистээн

Биир кэрэ кыырпаҕы көрөөрү,

Ол кыырпах туһунан ыллаары,

Бар дьоммор кэрэни кэпсээри.

Туох кэлиэй санааттан кытаанах,

Эн күүстээх ис күүскүн баһыйар…

Туох кыайыа буоллаҕай дууһаҕын,

Эн модун, эн дохсун санааҕын…

Киһини санаатын түһэрбэт

Соҕотох эн бэйэҥ буолаҕын,

Киһини санаатын көтөҕөр –

Сүрэҕиҥ, ис санааҥ ырааһа.

(93 стр)

Аан дойду киһи аймах кэскилин түстүүр ытык иэйиитэ – таптал кинигэ сүрүн санаата, хорук тымыра (лейтмотив) буолар.

Сүрэх таптыыр аналлаах:

Бастаан таптыа ийэ үүтүн,

Сылаас истиҥ сыһыанын

Билиэ биһик ырыатын…

                                         (7 стр)

Доҕоччуок, эн ыраас мичээриҥ

Сүрэхпин уулларар, нүөлүтэр,

Дуоһуйа, астына истиэм мин

Сипсийэр эн истиҥ тылларгын…

                                           (33 стр)

Таптыыбын эйигин, доҕоччуок,

Тимири кытардыах суоспунан.

Тырымнас хараҕыҥ мичээрдиир,

Таастыйбыт сүрэхпин ириэрэн.

                                            (41 стр)

Олохтон үтүөтүн көрөммүт,

Бүөбэйдээн тапталга тиһэбит.

Оччоҕо талбаарыа олохпут

Бу кэрэ, бу истиҥ иэйиигэ…

                                            (55 стр)

Киһи төрөөбүт дойдуга, ийэ айылҕаҕа, бар дьоҥҥо чуолаан биир киһиэхэ, төрөппүт оҕоҕо, олоххо таптала барыта ийэҕэ – күн Күбэй киһиэхэ тапталтан силис тардан сириэдийэр. Петр Петрович “Ийэбэр”  хоһоонугар бу ытык иэйии уратытык этиллэр:

Көҥүлгэ көччүйэр кэмнэрбэр

Ийэкэм хаһан да боппото,

Күн айыы оҕото буоламмын,

Иһирэх тапталы билбитим…

Махталым улахан, ийэкэм,

Барытын тиэрдэрим ыарахан,

Муҥура суох эйиэхэ тапталбын

Барытын тылбынан эппэтим…

                                            (10 стр)

Хомуурунньукка ааспыт кэм ахтылҕана эмиэ ураты уйаҕастык киирбит.

Сурук диэн тылы өйдүүгүт?

Умнуллан эрэр дии букатын.

Соһуйа көрүөххүт ыччат дьон

Урукку кэмбиэрдээх суругу…

Ахтабын ол кэммин билигин,

Хаһыаты туппахтаан көрөбүн,

Алҕаска суруктаах буолаарай?

Хомолто хам ылар сүрэхпин…

                                               (6 стр)

Учуутал угуйбут сырдыкка…

Саныыбыт кэнники махтана…

Уһуйбут киһилии толкуйга,

Сир-дойду кэрэтин өйдүүргэ…

                                                  (8 стр)

Кырааска сытынан көрсөрө

Үөрэхпит бастакы күннэргэ…

Кылааспыт сырдыга, ырааһа

Үөрдэрэ хас биирдии оҕону…

                                              (38 стр)

Абааһы, чөчүөккэ туһунан,

Дьиҥ чахчы буолбуту кэпсэтии,

Арааһы түөһэрбит, күлсэрбит,

Дьыбардаах да диэбэт эбиппит…

Сүрдээҕин атаарар этибит,

Эр киһи буоллахпыт аатыран.

Соҕотох төннүүгэ дьэ баара,

Эр бэрдэ буолары умнарбыт…

                                               (53 стр)

Сэбиэскэй көҥүлбүн суохтуубун –

Былаастаах, сокуоннаах, бырааптаах.

Сэбиэскэй кырдьыкпын суохтуубун –

Былаахтаах, хаалтыстаах, сулустаах…

                                                           (91 стр)

Хас биирдии киһини сааһыттан тутулуга суох долгутар, толкуйдатар тиэмэ “Дьол диэн тугуй?”

Дьол диэн тугуй? Билэҕит?

Көннөрү тыл буолбат быһыылаах.

Дуоһуйуу, астыныы буолуо дуу?

Күлэрбит-үөрэрбит эбитэ дуу?

                                                       (4 стр)

Күн сирин күөх дуолун үрдүгэр

Дьол көрдөөн сүүрэбит-көтөбүт,

Күннээҕи түбүккэ баттатан

Дьолбутун аахайбат эбиппит.

                                                (36 стр)

Айаанньа Уус лириката элбэх салаалаах: айылҕаны хоһуйуу, киһи аналын анаарыы, доҕордоһуу, сэрии уонна арыгы ппроблемата. Бу ааттаабыт салааларга Петр Петрович бөлүһүөктүү анаарыылара, кырбадаһын өйө уонна уран тыла-өһө олус хомоҕойдук уонна дьоһуннаахтык холбоһон бэйэтэ ыллыыр ыллыктаах, айар аартыктаах поэт быһыытынан сыаналыырга толору кыаҕы биэрэр.

Баайаҕа Томторо

Кулун тутар 2024 с.

Галина Неустроева

Сүрэхтэн саҕыллар санаалары сэҥээрэн…

      Билигин даҕаны, урут даҕаны хас биирдии киһи бэйэтэ тус хоһоонньуттаах диэн бигэ санаалаахпын. Ол хоһоон таһымыттан тутулуга суох, улуу бэйээттэр да хоһооннорун  сороҕор ис дууһабыттан ылыммат, өйдөөбөт дуу түгэннэрдээхпин.Тоҕо эрэ оҕо сылдьан улуу бэйээт Лермонтов хоһооннорунааҕар  ордорон, Н.Некрасов айымньыларын, оҕоҕо соччо өйдөнүө да суох курдук: “Кому на Руси жить хорошо”, “Железная дорога” айымньыларын, дорҕооннорун ордук сэҥээрэммин быһыылаах, таттаран ааҕарым, нойосуус да билэрим.  (Славная осень! Здоровый, ядреный … бодрит… студеной… ).

Ис хоһоонун улахан кылааска тиийэн дьэ өйдөөбүтүм.  Билигин даҕаны аҥардас дорҕоон, тыл таба дьүөрэлэммит  буоллаҕына  хоһоону, ырыаны олус сэргии истэбин.

    Петр Неустроев бастакы хоһооннорун куйаар ситиминэн кэлэллэрин тута олус сэҥээрэн аахпытым, мин тыл үөрэхтээҕин быһыытынан “тылы” таптаан, наардыыр буоллахпына, кини “этэр” дии санаабытым, ис туруга этитэр, “ыллатар”.

     Аны дьиктитэ, бэйэтэ да билинэрин курдук, анаан тыл үөрэҕэ суох эрээри, тылы олох түбэһиэх туттубата, ис хоһоонун, дьиҥин билэн туттара олус кэрэхсэппитэ. Онон ааптар  хоһоонноро толкуйданан, тыла-өһө  балачча чочуллан ааҕааччыга тиийэллэр, бу тылы кытта үлэлиир киһиэхэ биир саамай сүрүн  сатабыл. Ол да иһин буолуо,  бу аҕыйах сыл иһигэр ааптар айымньыларын таһыма лаппа тупсар, этэр санаатын ыыра биллэ кэҥиир, быһаччы, сайдар диэм этэ. Бу хомуурунньукка киирбит хоһооннор үгүстэрэ -бастакы холонуу хоһооннор.

Ааптар хоһоонноруттан бэйэбэр чугас диэммин айылҕаны хоһуйар айымньыларын туһунан тус  санаабын этэргэ холонуом.

Бастатан туран, үгүс дьон баҕа санаатын таба тайаммыт биир дьоҕус хоһоонноох.  Бэйэбит төрөөбүт дойдубут-Сахабыт сирин саамай үтүө сирдэринэн айанныан, көрүөн баҕарар киһи син балачча элбэх буолуохтаах.

Сахам сирин көрбүт киһи,

Илэ сылдьан, тутан-хабан,

Сатыы сылдьан хара тыатын,

Ирбэт муустаах чыпчаалларын…

     Оннук ээ,  саха киһитэ чахчы “илэ”тус бэйэтэ эт атаҕынан хааман, тутан –хабан көрөрүн астынара чахчы…

Дьыл кэмнэриттэн күһүнү сэҥээрэн хоһуйбута бэрт сонуннук иһиллэр. Элбэх бэйээт хоһуйда ини, хоһуйбата ини, ол эрээри  хаһан да күһүн “сырдык хараҥа быыһыга” диэн санааны эппиттэрин, “атаарыы, саһыарыы, утутуу” кэмэ диэн тэҥнэбили аахпыппын өйдөөбөппүн. Хоһоонньут өссө аһара баран,   Айылҕа уоскутан, “көмүскэ” суулуурун санатан, күһүнү атын соҕус харахпынан көрдүм.

   Онтон соҕотохсуйуу, чуҥкуйуу, ааһан эрэри сайыһыы күһүҥҥү көстүүнү кытта быстыспат ситимнээҕин үгүс бэйээт хоһуйдаҕа, Петр Петрович хоһоонноругар  эмиэ ити санаа этиллэр:

Ол түспүт сэбирдэх санатта

Хаһан да эргийбэт олохпун…

Төрөөбүт дойдутугар тапталын, саха киһитэ тыа сиригэр курдаттыы тардыһар,ахтар  туругун олус чопчутук, судургу баҕайытык, киһи “сык” гына түһэр гына эппитин сөҕөбүн:

Мин буоллар дойдубун ахтабын,

Оронтон өһүөбүн көрөбүн…

Маайкалаах тиритэ тураммын,

Оһоҕум сылааһын суохтуубун…

Тыа сиригэр төрөөбүт, улааппыт киһи ханнык да түгэҥҥэ биһигин ыйаабыт сирин умнубата чахчы. Оттуллубут оҕох тыаһа, сылааһа, хобордооххо сырылыыр  төгүрүк алаадьы, түптэ сыта үгүспүтүгэр- умнуллубат ахтылҕан.

Төрөөбүт дойдутун айылҕатын, дьыл араас кэмин, айылҕа көстүүлэрин ойуулуур хоһооннор элбэхтэр. Хоһоонньут уус кыраҕы хараҕынан кыра да дьиктини таба көрөн үөрэр, сонун тэҥнэбиллэринэн хоһуйар: хаар кыырпаҕын “күн чөмчүүк сардаҥа оһуора”, “сарыалбыт кырыарбыт утаҕа”диэбитэ сонуннук иһиллэр. Ааптар бу быыкаа хаар кыырпаҕын хоһуйартан,кэрэни кэрэхсииртэн салгыбатын санатар:

Олоруом этэ мин иккистээн

Биир кэрэ кыырпаҕы көрөөрү,

Ол кыырпах туһунан ыллаары,

Бар дьоммор кэрэни кэпсээри…

Баҕа санааҥ курдук, тыл абылаҥын билбит, умсулҕаннаах айар аартыкка үктэммит киһиэхэ, Петр Петровичка,  кэрэни кэпсиир ураты дьоҕуруҥ өссө чочуллан, дириҥ силистэнэн- мутуктанан, дьикти иэйиилэринэн кынаттанан

үтүөкэн хоһооннор айыллан, ыраах ыырданан көттүнэр диэн баҕа санаа бастыҥын аныыбын.

Маргарита Егорова

Тыл киһи уйулҕатыгар дьайар күүстээҕин көрдөрөр ураты буочардаах поэт

а Петр Петрович Неустроев – Айаанньа Уус буруолуу сылдьар «Саҕахтан саҕыллар санаалар» кинигэтин аахтым уонна соһуйдум… Хоһооннор тыллара истиҥиттэн, намчытыттан, кэрэтиттэн сөхтүм. «Хоһоон суруйуу – дьикти абылаҥ» буоларын өссө төгүл итэҕэйдим.

Айаанньа Уус хас биирдии хоһоонун тыллара ааҕааччыга тугунан эрэ чугас, киниэхэ эрэ анаммыт, ис туругун анаарбыт курдуктар.

Ааҕан баран, ымпыктаан-чымпыктаан толкуйдаабытым – хоһооннор хас киһи аайы ураты сыһыаны үөскэтэллэр, таарыйар айылгылаах эбиттэр. Сыһыан диэн тылы мин мээнэ эппэтим, ааптар уонна ааҕааччы «сыһыана» диэн дириҥ өйдөбүл тахсан кэлэр.

«Сыһыан» диэн тугуй? Бу өйдөбүл социология, психология, антропология наукаларын кэриҥэ буолар. «Сыһыан» — бу судургу тыл эрэ буолбатах, дириҥ  номохтоох.

Сыһыан олох төрүтэ буолар. Сыһыан көмөтүнэн, бу түгэҥҥэ, ааҕааччы иэйии (эмоция) араас хаттыгаһын ааһар: үөрүү уонна хомолто, таптал уонна өһүөн, олох кырдьыга уонна мөккүөрэ. Дьон икки ардыгар сыһыан арааһа элбэх: доҕордоһуу, таптал, кэргэннии сыһыан уо.д.а. Ити сыһыаннар бары болҕомтону, кыһамньыны, өйдөһүүнү эрэйэллэр.

Тулалыыр айылҕаҕа, дьоҥҥо сыһыан бэйэттэн саҕаланар. Бу «Саҕахтан саҕыллар санаалар» кинигэҕэ сыһыан ааптартан, Айаанньа Уустан, саҕаланар. Кини бэйэтин эйгэтинэн, саныыр санаатынан, сүрэҕин сылааһынан, сырдык баҕатынан ааҕааччыны бэйэтин эйгэтигэр киллэрэр, сыһыаҥҥа тиэрдэр.

Айаанньа Уус хоһоонноругар уол уонна кыыс, эр киһи уонна дьахтар, оҕо уонна төрөппүт, мин уонна өбүгэ, мин уонна таптал, мин уонна дьол, олоххо көрсүбүт дьонун икки ардыларыгар сыһыан олус күүскэ дьайар.

Мантан ааптар уонна ааҕааччы сыһыана тахсан кэлэр.

Бастакы устуруокаттан саҕалаан, ааптары кытта сөпсөһүүҥ, мөккүһүүҥ, алтыһыыҥ хоһоон нөҥүө барар.

«Айарга- тутарга кэм-кэрдии быһаарбат,

Ис турук, өй-санаа ситимэ быһаарар,

Айымньы ис дьиҥин эн кутуҥ этиэҕэ,

Иэйиигин истиэҕэ, сурукка тистэриэ». (с.3) Бу ааптар айар үлэҕэ бэйэтин тус сыһыанын суруйар, баҕар, «сорохтор «барыта үөһэттэн» дэһэллэр, ким эрэ этитэр, туох эрэ дьаһайар…» (с.3) тыллартан ааптары кытта мөккүһүү  сыһыаныгар киирэн ылаҕын.

Айаанньа Уус хоһоонноругар дьон ииччэх-бааччах (сетевое взаимодействие) сыһыаннарын өйдүүргэ, болҕомтолоох буоларга ыҥырар.

Холобур, кыыс уонна уол сыһыаныгар, кыыһы «бу дойдум күөх нуолур хонуутун киэргэтэр симэҕэ – сибэкки» диэн тэҥнээн туран, «кыыс оҕо дууһата чап-чараас, туос үрүҥ субатын кэриэтэ..» (с.23) диэн харыстыырга сүбэлиир. Эдэр дьон сыһыаннара «тырымнас ып-ыраас харахтар» (с.75) көрүүлэриттэн, «бу уоттаах чаҕылхай харахтар» (с.75) үөрэллэриттэн саҕаланан, «ырайга сылдьардыы сананным» (с.75) диэн улахан  тапталга кубулуйар сыһыаны ааптар Айаанньа Уус хоһоонугар оҕуруолуу тиһэр. «Эр бэрдэ – айылҕа мааныта, кыыс оҕо – ыйдаҥа суһума» (с.16) буоларын тоһоҕолоон бэлиэтиир.

Итинник килбик, намчы хоһооннортон саҕаланан, дьахтар уонна эр киһи сыһыаныгар ааптар бэйэтин ис туругунан аһарбыт иэйиитин, туругун, тапталын хоһуйан, ааҕааччыны ураты сыһыаҥҥа киллэрэр. «Эр киһи – күн сирин оҕото, дьахтар – ый көмүс күлүмэ» диэн дьахтар уонна эр киһи сыһыаныгар дириҥ философскай өйдөбүлү киллэрэр.

Олох диэн уустук, көнө хонууну туорааһын буолбатах. Олоххо айааһамматах акка олорор курдук, түһүүлээх-тахсыылаах олох эмиэ буолуон сөп. Налыччы айаннаах оҕуска олорон, аа-дьуо айанныаххын эмиэ сөп.

Ол эрээри орто дойду одурууннаах олоҕун моһоллорун ааһан кэлбит дьоҥҥо Айаанньа Уус хомуурунньугар олус чугас хоһооннор элбэхтэр. Дьиэ-кэргэн «кыратык өйдөспөт түгэнигэр», «кыыһыран буугунуур күннэрбэр» (с.27) ыал ийэтэ ураты сыһыаны, болҕомтону олохтоон, эр киһи «сытыары-сымнаҕас буолаҥҥын, киэҥ-холку дууһалаах эбиккин» (с.27) диэн махтал тылларын аныыра, «оҕото көтөҕүөх, бүөбэйдиэх, сарсыҥҥы күммүтүн оҥостуох» (с.27) диирэ ураты истиҥ, олоххо баар көстүү.

Дьахтар уонна эр киһи сыһыана ураты сыһыан буоллаҕа. Ааптар Айаанньа Уус таптал лирикатын көмүс муоһатын сатаан туппут, тыллартан таҥан венок өрөр поэт буолбутун итэҕэтэр хоһооннор элбэхтэр.

Доҕоччуок, ахтабын, саныыбын

Чыпчылҕан түгэнин быспакка… (с.45)

***

Эн илииҥ сылааһын биллэрбиэн,

Эн хара суһуоххун көрдөрбүөн…(с.45)

***

Кэрэҕэ сууламмыт тылларыҥ

Сырсаллар мин дууһам иһигэр (с.59)

***

Эн кэрэ, эн истиҥ бэйэҕин

Көһөрөн аҕалыым мин дьиэбэр,

Эн сылаас, эн ыраас сыһыаҥҥар

Куустаран олоруум үйэбэр…(с.66)

Оҕо уонна төрөппүт сыһыаныгар ааптар «Ийэбэр» хоһоонугар ийэ уонна уол уобарастарын сатабыллаахтык аттаран суруйар. «Күн айыы оҕото буолан», ийэ тапталын толору билэн улааппытын, «көҥүлгэ көччүйэр кэмнэрин» олус күндүтүк саныырын бэлиэтиир. Манна ийэ уонна уол хардарыта истиҥ сыһыаннара көстөр.

Истиэҕэ ийэкэм тойукпун,

Имнэрэ кыыһыаҕа тэтэрэн,

Ырааҕы одуулуу олоруо,

Ып-ыраас дууһата үөрүөҕэ. (с.10)

Ааптар ийэтигэр анаабыт хоһоонноро элбэхтэр.

62 страницаҕа:

«Ийээ» диэн ыҥырар кыра уол,

Сөбүлүү иһиттим, истиҥиэн…

***

Хаарыантан ийэбин матаран,

«Маама» диэн ыҥырар эбиппин.

Хараҕым ууланна, долгуйан…

Маамабын «ийээ» диэн ыҥырыам (с.62).

Ити курдук биир тыл киһи уйулҕатыгар дьайар күүстээҕин көрдөрөр ураты буочардаах поэт.

Таптал, дьол өйдөбүллэр ааптар хоһоонноругар иннэлээх сап курдук батысыһа сылдьаллара икки киһи ардыгар дириҥ, истиҥ сыһыаны иҥэрэр.

Тапталтан төрөөбүт буоламмын

Тапталы мин өрө тутабын (с.82)

***

Бэринэр сүрэхпит тапталга,

Кэллэхпит кининэн олоро… (с.82)

Дьол диэн тугуй? диэн риторическай ыйытыы биэрэр уонна эппиэтин ааҕааччыттан: Билэҕиэт?

Иэйии дуу?

Көрбүккүөт?

Сылаас дуо?

Үөрүү дуо?

Ыраас дуо?

Айан дуо? (с.4)

бэрт судургутук ыйытан, толкуйдатар түгэни, анаарар кэми биэрэр эрээри, ааптар бэйэтэ эппиэти, хоруйу, саҥа сыһыаны  көрдүүр.

Күн сирин күөх дуолун үрдүгэр

Дьол көрдөөн сүүрэбит-көтөбүт,

Күннээҕи түбүккэ баттатан

Дьолбутун аахайбат эбиппит (с.36) диэн кэмсинэр санаа, ис турукка киирии баар.

Тулалыыр эйгэҕин болҕойуоҥ–

Кэрэттэн кэрэни көрүөҕүҥ

Тапталтан тиллиэҕэ ис дьиҥиҥ,

Кэрэни кэрэхсиэҥ, дьоллонуоҥ.(с.37).

Айаанньа Уус тулатыгар дьоно элбэх: ити аймах-билэ дьонноро, оҕо сааһын доҕотторо, бииргэ уһанар уолаттара.

Доҕор диэн – бу киһи киһитэ,

Киһилээх – бу киһи доҕордоох (с.89)

Мин Айаанньа Уус биир саамай дьоһун хаачыстыбатыгар тохтуохпун баҕарабын. Уол оҕо биир күн ат уорҕатыгар, биир күн ат өрөҕөтүгэр диэн өбүгэлэрбит мээнэҕэ эппэтэхтэрэ буолуо.

Кинигэҕэ арыгы тиэмэтигэр хас да хоһоону анаабыт. «Кыра да кыайтарбат» хоһоонугар олох кырдьыгын аһаҕастык суруйар.

«Күн бэҕэґээ көрүстүм атаспын, арыгы алдьаппыт киһитин» (с.12) диэн тыллартан саҕаланар. «Өйөөҥ дуу…» (с.14) уонна «Аһыы уу аймаата тулабын» (с.34) хоһоонноругар арыгы содулун, арыгы алдьархайын баарынан суруйар. 

Ис сүрүнэн кытаанах киһи буолан, олох очурдарын санаатын күүһүнэн кыайан, ис тирэҕин сааһыланан кыайбытын ааптар хорсуннук, аһаҕастык суруйар. Манна ис-тас  кутталтан эйгэтин ыспакка, ааспыт, буолбут, көрсүбүт ыарыылаах түгэннэртэн тахсар суолу булбут уонна доҕоругар сүбэ, тирэх буоларга бэлэмин этэр. Ити дьиҥнээх доҕор сыһыана буолар. Бу хоһооннорго арыгыһыт диэн туора турбакка, доҕор дьоһунун, кэрэтин таба көрөр  тулуурдаах буоларга, эрэнэргэ иитэр-үөрэтэр айылгылаахтар.

Петр Петрович Неустроев – Айаанньа Уус хоһоонноро социальнай ис номохторунан, психологическай ис туруктарынан уратылаахтар. Итини барытын сөрүү тутан суруйары хоһоонньут эрэ барыта кыайбат, манна эр киһи ураты көрүүтэ, толкуйа, анаарыыта хос тутуллан, суруллан, дьикти хоһооннор айыллыбыттар диэн бэйэм сыһыаммын тиэрдэбин.

Кулун тутар 31 кµнэ. 2024 сыл. Баайаҕа Томторо