Мария Петровна Слепцова

(1934-2014)

Герой ийэ, тыыл, үлэ бэтэрээнэ Слепцова Мария Петровна 1934 сыл олунньу 14 күнүгэр Баайаҕа-Игидэй нэһилиэгэр “Буденнай” холкуос Араҥастааҕар төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ Петр Максимович, Агафья Ивановна Слепцовтар. Оҕо сааһа сэрии сылларыгар ааспыта, оскуолаҕа үөрэммэтэҕэ. Үөрэххэ баҕалаах буолан убайыттан ааҕарга, суруйарга үөрэммитэ.  

1950 сыллаахха фронтовик Семен Ефремович Дедюкинныын олоҕун холбообута, уон икки оҕо күн күбэй ийэтэ буолар дьолун билбитэ. Элбэх сиэн, хос сиэн эйэҕэс эбэтэ буолбута. 1962 сылтан “Ньургуһун” оҕо саадыгар биэнсийэҕэ тахсыар дылы поварынан, ньээньэнэн, таҥас сууйааччынан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.  1970 с. Мария Петровна ССРС Верховнай Советын Президиумун Уурааҕынан Герой Ийэ үрдүк аатын сүкпүтэ.

Нэһилиэккэ тэриллибит литературнай түмсүү көхтөөх кыттыылааҕа буолан хоһоонноро улуус, республика хаһыаттарыгар, “Көмүлүөк күлүмүн суһумар”, “Кыайыынан кынаттаммыт олохпут” хомуурунньуктарга киирбиттэрэ.  “Саха” НКИК “Саҥа күн” биэриигэ  уһуллубута, хоһооннорун аахпыта.  

Айар куттаах Герой Ийэ Мария Петровна Слепцова хоһооннорун билсиҥ, сэргээҥ, конкурска көхтөөх кыттыыны ылыҥ!

Аар хатыҥ

Хаарыс солко киистэҕин

Хайа тардан, тараанан

Хампа күөххүн иилинэн

Хатыҥ маһым тураҕын.

 

Арамааттаах сыккынан

Айан дьонун уоскутан,

Сүөгэй симиин салгыҥҥар

Сөрүүкэтэн эрдэҕиҥ.

 

Хаһан эрэ кыра сылдьан

Харах симсэ оонньуурбут,

Туорах курдук ыһыллан

Тула сырсар буоларбыт.

 

Аҕам кэлэн оргууйдук

Алыстаамаҥ, диир этэ,

Толбон көмүс киистэҕин

Таарыйтарбат буолара.

 

Оҕо сылдьан оонньоон ааспыт

Олук суолбун одуулуу

Ахтан-санаан эйигин көрө

Аар хатыҥмар кэллэҕим.

 

Көмүс күһүн

Көмүс күһүн эргитэн

Көмнөҕүнэн үллүйбүт,

Алтан аалыы кыырпаҕын

Аара суолбар тэлгэппит.

 

Сыһыым уута тортуйан

Сиэркилэлии килбэйбит,

Талах нарын чыычааҕа

“Чырып-ирип” ыллаабыт.

 

Биригээдэм дьонноро

Былааннарын толорон,

Бөлөх-бөлөх отторун

Бүтэйдээннэр барбыттар.

 

Тракторист Миитэрэй

Тыаһа-ууһа ырааппыт,

Сирин наардаан тэлгэтэн

Сиксилитэ сиэллэрбит.

 

Отон уктаах тумуспут

Ордук быйыл киэркэйбит,

Көмүс сонун үрдүнэн

Көөчүктэнэ оонньообут.

 

Көмүс күһүн эргитэн

Көмнөҕүнэн үллүйбүт

Үлэ дьонун түмүгэ

Чөмөхтөнөн түстэммит.

 

Ама умнуом дуо?

 

Бур-бур буруолуур

Саах сыбахтаах

Сахам балаҕанын

Ама умнуом дуо?

     Көмүлүөк оһоҕум күндэлэс сырдыга

     Сылааһынан сыдьаайарын

     Улаҕа чэҥи уулларарын,

     Муус түннүк молооруччу суунан

     Күлүмнүү күлэрин

     Ама умнуом дуо?

Үс атахтаах таҕаан олоххо

Күөс буһан күүгэннирэ оргуйарын,

Алтан сылыбаар аа-дьуо сүрэҕэлдьээбиттии

Үрүҥ паарынан өрө тыынан оргуйарын

Ама умнуом үһү дуо?

Оһох иннигэр, олох маска

Оллоонноон олорон

Олоҥхолоон доллоһутар

Оҕонньор эһэбин

Ама умнуом дуо?

Аҕам барахсан

Аар тайҕаттан араас булду

Адаарыччы сүгэн аҕалан

Аал уотун аһатан

Алгыс тылы этэрин

Ама умнуом үһү дуо?

Иистэнэн элэҥнэтэр,

Этэрбэс тигэн тирдиргэтэр,

Сылаалаах үлэттэн сынньана олорон

Холоонноох доҕорун хомуһун

Хоонньуттан ылан

Кус-хаас тойугун түһэрэр,

Алаас суугунун аҕалар

Ийэм барахсаны

Ама умнуом үһү дуо?

 

Үөт-түрэх үрдүгэр түһэн

Айаас ат оҥостон атаралатар,

Остуол тула ойутар

Оһох кэннинэн орохочутар

Убайым барахсаны

Ама умнуом үһү дуо?

Талах ынахтарбын наардаан

Дал-дал аайы дьаарыстыы хаалаан

Кумааҕы куукулаларбын

Кум-хам тутуталаан

Хотун хаан буолан

Хоноһуйа хаамарбын,

Ыал ийэтэ буолан

Ыралана оонньуурбун

Ама умнуом үһү дуо?

Тиэргэҥҥэ тахсаммын

Тэҥнээхтэрбин кытары

Суҥ мээчигинэн

Суптурута бырахсарбын,

Оноҕос саанан

Онолута ытарбын

Ама умнуом үһү дуо?

Сибэккилээх кырдалынан

Сэллэритэ сиэлэрбин,

Лыахтаах хонуунан

Лагларыта сүүрэрбин,

Ынах хомуйар ыллыгынан

Ыстаҥалаан ааһарбын,

Торҕо күөх толоону

Тохтоон одуулаан турарбын,

Ойор күннээх оҕо сааһым

Дьикти-кэрэ кэмнэрин

Ама умнуом үһү дуо?

 

 

Оҕом, быыкаа сиэнчээним

Отой-тотой уолчааным,

Олус наһаа атаахтаан

Олуйума эбэҕин.

Ойор күнтэн тардыстан

Оҕом улаат түргэнник

Олох сырдык аартыгын

Олугуттан тутуһан.

Кэлэр кэмим кэскилэ,

Кэнчээрилиир ыччата

Сахам сирин саргытын

Салайсыһыа улаатан.

 

2002 сыл.

 

Сэрии сылларын оҕолоро

 

Сэрии, уоттаах сэрии

Олохпутун аймаабыта,

Кыра оҕо бэйэбитин

Үлэ күүһэ миккийбитэ.

Балбаах таһыы, от киллэрии

Бастайааннай үлэбит буолбута,

Сүөһү үүрэн сүүрүү-көтүү

Сүһүөхпүтүн эмпитэ.

Бурдук ыһыы кэнниттэн

Бырдах, күүгэс аннынан

Булуук тутан, оҕус сиэтэн

Сири хорутан тахсарбыт.

Оллур-боллур дулҕа сиргэ

Оту мунньар эрэйиэн,

Итии-сырал куйааска

Ымдаан өйүө хобдоҕуон.

Олордубат-туруорбат

Оҕонньоттор дьаһаллара,

Биригэдьиир салалта

Бирикээһэ кытаанаҕа.

Ойор күннээх оҕо сааспыт

Оннук ыар кэм түбэһэн

Уоттаах сэрии, сут кураан

Ортотунан ааспыта.

Сэрии сылларын оҕолоро

Суохтар бүгүн үгүстэрэ,

Дьылҕа хааммыт оҥоһуута

Илдьэ баарта кинилэри.

 

Кырдьар саас

 

Кырдьар саас эн миэхэ кэлэҥҥин

Кырыаҕын чанчыкпар ыспыккын,

Көмүрүө тиистэрбин туураҥҥын

Чарчыйбыт иэдэстээн кээспиккин.

Арылхай, сандаархай харахпар

Араҕас кылдьыыны түһээркин,

Күлүмнүү мичээрэр дьүһүммүн

Күлүктээх өлбөөркөй оҥооркун.

Элбэх сыл өксүөнүн аһаран

Эмээхсин буоламмын турдаҕым,

Үөрүү-дьол, хомолто барыта

Санныбар тайанан ааспыта.

Кэннибин хайыһан көрдөххө

Кэскиллээх тугу да гымматым,

Оҕобун-уруубун көрөммүн

“Мать героиня” аатыран кэллэҕим.

Ол эрэн мин дууһам чэпчэки,

Айыыта суох, ып-ыраас олоҕум.

Бар дьоннуун биир тэҥник олорбут

Дьылҕабар махталым улахан.

Тыраактар

 

Бускаастардаах турбанан

Бууһурҕаччы тыынаҥҥын,

Тиһиликтээх тилэххин

Тэтимнээхтик тирэнэн

Көҥүл олох быччыҥнаах,

Тоҥтон, муустан толлубат

Туйгун көлө тыраактар.

Бадарааннаах маардары

Быйаҥнарын хостоотуҥ

Тумаралаах толооннору

Туһанарга таһаардыҥ.

Хааман испит сиргиттэн

Хаарыс солко тэлгэнэр,

Тиэргэн барбыт суолгуттан

Торҕо күөҕүм долгуйар.

Хаһаайына даҕаны

Ханыытынан уол оҕо

Кыһыл көмүс ордена

Кини түөһүн киэргэппит.

 

 

 

 

 

 

Айылҕам кэрэтиэн

 

Сиэммэр Машенькаҕа аныыбын

 

Айылҕам кэрэтин көрөммүн

Аҕыйах тылларбын аныыбын,

Көҕөрөр урсуҥҥун сөҕөммүн

Көҥүл тыл сүмэтин көрдүүбүн.

Сип-симиин сиккиэрдээх салгыҥҥар

Сөрүүкээн сүрэхпин уоскуттум,

Сибэкки дьөрбөтүн наардааммын

Сиэнчээним кыысчааҥҥа туттардым.

Куула тыам күөх дуолга сууланан

Холкутук нуурайа нусхайар,

Хатыҥнаах чараҥым лаглайан

Хампа күөх лабаатын далбаатыыр.

Күндэлэс сүүрүктээх үрэхпэр

Күн түһэн күлүмнүү сөтүөлүүр,

Будьурхай баттаахтаах үөттэрим

Тулабар дьирбинньик тэбэллэр.

 

1991 с. Баайаҕа

Кырдьар саас

 

Кырдьар саас эн миэхэ кэлэҥҥин

Кырыаҕын чанчыкпар ыспыккын,

Көмүрүө тиистэрбин туураҥҥын

Чарчыйбыт иэдэстээн кээспиккин.

Арылхай, сандаархай харахпар

Араҕас кылдьыыны түһээркин,

Күлүмнүү мичээрэр дьүһүммүн

Күлүктээх өлбөөркөй оҥооркун.

Элбэх сыл өксүөнүн аһаран

Эмээхсин буоламмын турдаҕым,

Үөрүү-дьол, хомолто барыта

Санныбар тайанан ааспыта.

Кэннибин хайыһан көрдөххө

Кэскиллээх тугу да гымматым,

Оҕобун-уруубун көрөммүн

“Мать героиня” аатыран кэллэҕим.

Ол эрэн мин дууһам чэпчэки,

Айыыта суох, ып-ыраас олоҕум.

Бар дьоннуун биир тэҥник олорбут

Дьылҕабар махталым улахан.

 

  …Айыыта суох ып-ыраас олоҕум

          Олох сүрүн өйдөбүлэ  киһи  майгыта-сигилитэ, уйулҕата чочуллар кэмиттэн, оҕо саас өйдөбүллэриттэн тутулуктаах курдук. Оҕо сааһын сырдык, кэрэ кэм диир киһи олоҕу оннук ылынар, ол онтон киһи бэйэтэ сырдыкка, кэрэҕэ дьулуһуута, ыраланыыта, арыйыыта күүстээх буолар. Слепцова Мария Петровна ис киирбэх лирическэй хоһоонноругар бу  дьэҥкэтик көстөр.

         Автор  “Ама умнуом дуо?” хоһооно   сырдык сыдьаайдаах, ностальгическай, уус-уран хартыыналартан тутуллар курдук. Хас күппүлүөт аайы дьайыы, хамсааһын, ааспыт олох кэрчиктэрэ көстөллөр. Манна кэлиҥҥи үс күппүлүөккэ Мария Петровна уобараһа ырылхайдык  арыллан кэлэр. Кини манна “ыал ийэтэ буолан ыралана оонньуур”, тиэргэҥҥэ тахсан тэҥнээхтэрин кытта оонньуур, айылҕа кэрэтиттэн үөрэр. Кэрэ диэн өйдөбүлү сүрэҕинэн ылынар.

         Кэрэни таба көрүү, кэрэнэн дуоһуйуу – туспа дьоҕур. “Аар хатыҥмар” диэн хоһооҥҥо Мария Петровнаҕа бу дьоҕур дэлэччи бэриллибитэ көстөр.

                                      Аҕам кэлэн оргууйдук

                                      “Алыстааман” диир этэ

                                      Толбон көмүс киистэҕин

                                      Таарыйтарбат буолара.

Оҕо сааһын олук суола – Аар Хатыҥ буолара бу саха киһитигэр, элбэх оҕолоох  Герой ийэҕэ, эбэҕэ олус барсар, дьүөрэлии, ханыылыы. Хоһоон былаһын тухары аҕатын мөссүөнэ арыаллыыр.

Мария ойуулуур-дьүһүннүүр уус-уран, талба кэрэ тыллаах хоһоонньут буоларын “Айылҕам кэрэтиэн” (сиэнигэр Машенькаҕа анаабыт)  кэрэ айымньыта көрдөрөр: Айылҕа кэрэтин сөҕөммүн

           Аҕыйах тылларбын наардыыбын

               Сип-симиин сиккиэрдээх салгыҥҥар

         Сөрүүкээн сүрэхпин уоскуттум…

    Күндэлэс сүүрүктээх үрэхпэр

           Күн түһэн күлүмнүү сөтүөлүүр…

         Дорҕоонунан наардаммыт дьүөрэлии хоһуйуулартан турар сайыҥҥы сырдык күн мичээрэ айымньы буолар. “Оҕом, быыкаа сиэнчээним” диэн эбэ сиэнигэр аныыр, арчылыыр тыллары анаабыт. “Көмүс күһүн”хоһооҥҥо үлэнэн дуоһуйуу, үлэ түмүгүттэн үөрүү арыллар, сырдык суолга дьулуһуу көстөр. Бу хоһоону аахтахха, кырдьаҕас көлүөнэ тиллэн, эдэригэр түһэн ылар, үлэлээн-хамсаан кэлэр курдук.

         Ол эрэн Мария Петровна оҕо сааһа эһэтин олоҥхотунан, ийэтин хомуһун тыаһынан, аҕатын Байанайга  алгыһынан, оҕо саас көрүнэн эрэ ааспатаҕын “Сэрии сылларын оҕолоро” хоһооно көрдөрөр. Бу ыарахан үлэҕэ тоҥуу-хатыы, аччыктааһын, сут-кураан ортотунан ойор күннээх оҕо сааһа ааспыта. Бу көлүөнэ үксэ эрдэ олохтон суох буолбуттара — сэрии сылларын охсуута.

          “Кырдьар саас” хоһооҥҥо тохтуубун. Манна кини киһи быһыытынан киһилии олорбут сырдык олоҕо көстөр.  Айымньы  саҕаланыытыгар кэрэ дьүһүн уостуута ойууланар курдук, бүтүүтүгэр ол олох эргиирин сокуонунан дуу, кэрэҕэ, сырдыкка дьулуур түмүгүнэн дуу, сырдык сыдьаай арыллан тахсар. Көнө сүрүннээх ыллык суол кэлин ыраас сырдык сиргэ тахсарын санатар. Хас биирдии киһи барыта кырдьар сааһыгар:

« Ол эрэн мин дууһам чэпчэки,

Айыыта суох, ып-ыраас олоҕум»

– дэнэр кыахтааҕа буоллар,  олорор эйгэбит төһө эрэ киэҥ-холку, сырдык, кэрэ буолуо этэй?!  Мария Петровна таптыыр, таба көрөн хомоҕойдук хоһуйан ылар аар хатыҥын, айылҕатын курдук киэҥ, холку. Айылҕа биһиги тулалыыр тыыммыт, айылгы – киһи дьиҥ ис туруга, дьиҥ иһэ, сүрүнэ буолар. Бу тыллар мээнэҕэ маннык дьүөрэлии буолбатахтар. Киһи Айылҕата – Кини Айылгыта. Чахчы кэрэни таба көрөргө ыраас айылгы арыллар. Айар дьоҥҥо “эт аһыллыыта” диэн өйдөбүл баар. Бу ырааһырыы, ыраастаныы, сырдыкка, кэрэҕэ дьулуһуу,  кэрэ айымньылары айыы. Маннык суруйуулар ис — истэриттэн сылааһынан сыдьаайар истиҥ иһирэх тыынннаах буолаллар. Мария Петровна хоһоонноро үксүлэрэ оннукка сөп түбэһэллэр, дьүөрэлэһэллэр,  кэрэҕэ эрэ кынаттыыллар, сырдыкка эрэ ананаллар.

                                               Сардаана Хатылаева-Садараайа, 

 “Көмүлүөк күлүмэ» литературнай түмсүү чилиэнэ.