Загрузка...Ольга Николаевна Макарова
“Айымньы күлүүһүн арыйдахха” кинигэтин биһирэмигэр автор айар биографията
Үтүө күнүнэн, ытыктабыллаах Туймаада хочотун олохтоохторо, саха литературатын бас-көс дьоно — суруйааччылар, күндү доҕотторбут, бары литератураны сэҥээрээччилэр, биир дойдулаахтарбыт!
Бүгүн биһиэхэ, Баайаҕа нэһилиэгин “Көмүлүөк күлүмэ” литературнай түмсүү кыттыылаахтарыгар, ураты долгутуулаах бэлиэ күн үүннэ. Биһиги түмсүүбүт литературнай критигэ Ольга Николаевна Макарова 20 — чэ сыллаах сыралаах үлэтин түмүгэ кинигэ буолан күн сирин көрбүт үрдүк үөрүүтүн эһигинниин бэлиэтиир дьоро күммүт. Биһирэммит Национальнай библиотека историческай саалатыгар буолара эмиэ үрдүк сыанабыл, чиэс диэн саныыбыт.
Биһиги бу кинигэҕэ Гаврил Андросовтыын 2021 сылтан үлэлэстибит уонна кинигэбит “Айымньы күлүүһүн арыйдахха” диэн ааттанан-суолланан уһулуччу дьоһун кинигэ тахсыбытын астынан бэлиэтиибит, “Көмүлүөк күлүмэ” литературнай түмсүү, Баайаҕа бары дьонун-сэргэтин аатыттан кинигэни бэлэмнээн оҥорбут биир дойдулаахпыт, Россия суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын сэкиритээрэ, Саха сирин суруйааччыларын бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Гаврил Гаврильевич Андросовка, үбүлээн таһаарбыт “Саха сирин суруйааччыта”ассоциация бэрэссэдээтэлэ Олег Гаврильевич Сидоровка дириҥ махталбытын тиэрдэбит!
Кинигэ киирии тылыгар Гаврил Андросов: “Билигин саха уус-уран литературатын кириитикэтигэр утумнаахтык үлэлэһэр ааптарынан Ольга Николаевна Макарованы эрэ ааттыахха сөп” диэн суруйбут уонна “бу үлэлэри барыларын бииргэ түмтэххэ саха уус-уран литературатын моһуона ырылыччы тахсан кэлэр” диэн сыаналаабыт.
Ольга Николаевна, Гаврил Андросов бэлиэтээбитин курдук, литература кириитикэтигэр ааспыт үйэ 90-с сылларыгар, ол эбэтэр олох уларыйыытын кэмигэр, Саха сувереннай республикатыгар үөрэхтээһиҥҥэ Национальнай концепция олоххо киириитигэр “этнопедагогика уонна Мандар Уус феноменын культурологиялыы анаарыы нөҥүө кэлбитэ”.
РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, СР үөрэҕин бочуоттаах бэтэрээнэ, Учууталлар учууталлара Ольга Николаевна Макарова Баайаҕа орто оскуолатыгар 1986 сылтан нуучча тылын уонна литературатын учууталынан айымньылаахтык үлэлиир. “Литература уруоктара — сиэр-майгы уруоктара” тиэмэнэн А.С.Пушкин, В.С.Высоцкай, А.А.Ахматова, В.Распутин уо.д.а. олохторугар, айар үлэлэригэр блок-уруоктары ыыппыта, конспектарын оҥорбута. А.Е.Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй, В.С.Яковлев — Далан айымньыларын этнопедагогика өттүнэн дириҥник чинчийбитэ, педагогическай ааҕыыларга, конференцияларга дакылааттарынан кыттыбыта. “Стрессоустойчивость педагога и учение Мандар Уус”, “Отражение философской мысли А.Е.Кулаковского, А.И.Софронова и Мандар Уус” тиэмэлэргэ авторскай семинардары ыыппыта. Билиитин аан дойдутааҕы педагогическай курстарга байыппыта, үллэстибитэ : 1996с. Грецияҕа истээччи быһыытынан, 2003с. Европанан, 2005 с. Кытайга этнопедагогикаҕа лекциялары аахпыта. 3-с Бүтүн Россиятааҕы этнопедагогическай Волковскай ааҕыылар призердара, “Тыа оскуолата” педагогическай дьаарбаҥкалар кыттыылаахтара, “Саха оскуолата” бырайыак кыһыл көмүс мэтээлин хаһаайына. Тимир ууһа, ойууһут Мандар Уус “Иис-күүс ойуута-дьарҕаата”, “Саха туоһа”, “Моҕол ураһа” кинигэлэрин нууччалыы тылбаастаан киэҥ эйгэҕэ тахсалларыгар олук уурбута. Оһуохайга “Улуус Дархан этээччитэ” үрдүк ааты сүкпүтэ. ( Миигин Высоцкайга аналлаах уруогар анаан ыҥыран сырытыннарбыта. Высоцкай оскуола үөрэҕин прогр. суоҕа буолуо дии саныыбын. Уруокка Высоцкай поэзиятынан Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ рядовой саллаат өҥөтүн туһунан тиэмэни арыйбыта. Ол онно Ольга Николаевнаны аан бастаан сөҕө-махтайа истибитим, хайдах биһиги эрэ кинини истиэхпитий, билиэхпитий диэн өй-санаа миэхэ онно киирбитэ. О.Н. Высоцкайы 20 үйэ биир улахан, бэлиэ поэта диэн сыаналыыр, киниэхэ улахан, баай коллекциялаах. “Олох-дьаһах бары араҥатын хабан советскай кэм кэлим хартыынатын ойуулаан хаалларбыт поэт.”)
2017 с. Өксөкүлээх Өлөксөй сиэнэ, биллиилээх суруйааччы Реас Кулаковскай кыыһа, филологическай наука кандидата Людмила Реасовна Кулаковскайа ыҥырыытынан “Үс кут — Үс сэргэ” экспедицияҕа Өймөкөөн, Үөһэ Бүлүү, Чурапчы улуустарынан сылдьыбыта, бэйэтин санаатын саха дьонугар тиэрдибитэ.
Онтон литература эйгэтигэр бигэтик үктэнэн ааттаах-суоллаах литературнай критик быһыытынан кини М.Н.Хатылаева аатынан Баайаҕа модельнай библиотекатын “Көмүлүөк күлүмэ” литературнай түмсүүтүгэр үлэтинэн биллибитэ уонна биһиги үлэбитин үрдүк таһымҥа, Россия таһымыгар таһаарбыта диэн астынан, киэн туттан уонна махтанан бэлиэтиибин. Ол курдук ааспыт 2022 сылга библиотека Москваҕа ыытыллыбыт “27- ые Чтения по истории библиотек и библиотечного дела” “Библиотеки и судьбы” диэн региональнай научнай-практическай конференцияҕа “Раскрытие творческого интеллектуального потенциала социума через работу литературного объединения “Көмүлүөк күлүмэ” диэн дакылаатынан ситиһиилээхтик кыттан, экспердэр биһирэбиллэрин ылбыта, бэчээттэнэргэ мэктиэлэммитэ. Мин бу үлэбэр литературнай критикпит Ольга Николаевна Макарова уонна тылбаасчыт В.С.Андросов үлэлэрин сиһилии сырдаппытым.
Онтон саха литературатын кириитикэтигэр маннык идэтийбит, дириҥ ис хоһоонноох, бөлүһүөктүү анаарыылаах үлэ силиһэ-мутуга хантан саҕаламмытай? Биллэн туран, оҕо саастан, иитиллибит эйгэттэн уонна төрөөбүт-үөскээбит төрүт дойду өҥ буоруттан.
Ольга Николаевна Макарова 1954 сыллаахха Таатта Баайаҕатыгар төрөөбүтэ, ииппит ийэтэ Ксения Тимофеевна Слепцова итии тапталыгар, кыһамньытыгар сууланан улааппыта. Ольга Николаевна кинигэҕэ тапталы ийэтэ иҥэрбитин ахтар. “Оҕом бастакы кылааһы үчүгэйдик үөрэнэн бүтэрдэ, үөрэхтээх киһи буолуо”, — диэн кини кыра хамнаһыттан 1 солкуобайын бараан, оччолорго 1 солк. добуоччу сыаннастаах кэмигэр, кырачаан Олятынаан маҕаһыыҥҥа тэҥҥэ сылдьан, “Сааскы кэм” кинигэни атыылаһан биэрбит. Аҕыйах кылаас үөрэхтээх, бэйэтэ син ааҕар, суруйар мындыр ийэ, сайын устата кыыһын киһиргэтэ-киһиргэтэ аахтаран, романы өссө хос-хос ааҕан бүтэрбиттэр. Онтон 4-с кылааска үөрэнэ сылдьан Өксөкүлээх Өлөксөй “Эр аһыыта” айымньытын ийэтэ быраатын сүтэрбит аһыытын мүлүрүтээри, бэйэтэ хаһан эрэ аахпытын өйдүү биэрэн, библиотекаттан уларсан аҕалан ааҕан иһитиннэрбитин, ону ийэтэ сорох миэстэлэрин хос-хос аахтарбытын, билиҥҥи кэм мындаатыттан сонньуйа саныыр. Ол кэмҥэ кини номнуо Өксөкүлээх “Ырыа-хоһоон” хомуурунньугун, ордук сөбүлээн “Куорат кыргыттарын” , “Саха дьахталларын мэтириэттэрин” ийэтинээн аахпыт, нойосуус билбит кэмэ. Онон ийэ тыл илгэтин, сүмэтин Өксөкүлээх “под челюстями олоҥсутов” иҥэриммитим диэбит эбит буоллаҕына, Ольга Николаевна айар тыл аҕатын “сыҥааҕын анныттан” иҥэринэн улааппыта үгүһү этэр. Онон кини Ийэ өйүн дириҥ анаарыылаах толкуйун ыллыктара, бөлүһүөктүү санаатын чочуллуута мантан саҕыллыбыта диэн этиэхпитин сөп.
Онтон нуучча литературатын эккирэтэ сылдьан ааҕыыта 3-с кылаастан саҕаламмыта. Үчүгэй үөрэҕин иһин оскуолаҕа 6 устуука өҥнөөх харандааһынан уонна И. Тургенев “Сааһыт суруктара” диэн кинигэтинэн наҕараадаламмыт. Ааҕа охсон, библиотекаҕа сүүрэн тиийэн кинигэ нууччалыытын уларсан, утаппыттыы ааҕан бүтэрбит. Онтон ыла кырачаан ааҕааччы А. Чехов “Эргэ тахсар кыыһын” , М.Шолохов “Тиэриллибит кырыһын”, Ч. Айтматов “Тэбиэн хараҕын”, онтон да атын нуучча, бырааттыы, атын омуктар литератураларын сахалыы тылбаастарын тэҥинэн ааҕары үгэс оҥостубут.
“ Хас биирдии киһи , ийэ ууһун, аҕа ууһун, дьон, омук, киһи-аймах олоҕор кыра, кылгас, бытархай, суолтата суох өйдөбүл тууратын суох” , -диэн, Духуобунас академиятын академига, тимир ууһа, бөлүөһүөк Мандар Уус этиитин олох бары көстүүтүгэр сыһыары тутан этиэххэ сөп.
Ол курдук, саҥа үйэ кирбиитигэр, 2001 с. тэриллибит “Көмүлүөк күлүмэ” литературнай түмсүүбүт аан бастаан нэһилиэкпит айар куттаах дьонун сэҥээриттээн, кинилэр айар үлэлэрин сырдатар, көмө-тирэх буолар сыаллаах-соруктаах үлэтин саҕалаабыта. 2002 сыллаахха тахсыбыт “Болҕойуҥ эдэр саас!”хомуурунньукка киирбит Надежда Андросова-Айтылы, Гаврил Андросов, Сардаана Хатылаева айымньыларын , 2004 с. Николай Егоров- Баайаҕыын “Тааттам-дойдум”, Владимир Белолюбскай – Айылгы “Алаас сылаас тыына” саҥа тахсыбыт кинигэлэрин ырытыыттан “Көмүлүөк күлүмэ” литературнай критика, тылбаас киэҥ аартыгар аан бастакы хардыытын оҥорбута. Манна аан бастаан Владимир Семенович Айылгы хоһооннорун талбаастаан соһуппута, сөхтөрбүтэ! Оччолорго республикаҕа биллибит Таатта “Араҥас сулус” түмсүүтэ биһиги бу үлэбитин сэргээн, сайдыыбытыгар төһүү күүс буолбуттара.
“Ханна ырытыы, кириитикэ баар сиригэр литература сайдар. “Көмүлүөк күлүмэ” О.Н.Макарова диэн олус күүстээх, литератураны дьаныһан туран дириҥник ырытар анал ырытааччылааҕа, В.С.Андросов диэн нууччалыы хомоҕой тыллаах тылбаасчыттааҕа түмсүү кэскиллээҕин туоһулуур”, — диэн Александр Постников — Сындыыс 2008 сылга “Таатта” хаһыакка бэлиэтээн суруйбута.
2007 сыллаахха биһиги “Көмүлүөк күлүмүн суһумар” диэн Ольга Николаевна Макарова “Аан тыллаах” 19-с үйэ норуот ырыаһытыттан үс көлүөнэни ситимниир 80-тан тахса олохтоох автордар хоһооннорун хомуурунньугун таһаарбыппыт, Гаврил Андросов көмөтүнэн Национальнай библиотека краеведческай салаатыгар биһирэм тэрийбиппит.
Кинигэ тахсаатын, Гаврил Андросов, оччолорго Саха государственнай университетын студена, “Айар аартык арыллар” диэн “Кыым” хаһыакка улахан сэҥээрии ыстатыйатыгар Ольга Николаевнаны литературнай түмсүү биир” баараҕай баҕаната” диэн ааттаан туран, маннык бэлиэтээбитэ: “Ольга Макарова — түмсүү сүрүн ырытааччыта. Ураны үҥэр таҥара оҥостубут кэрэни кэрэхсээччи, литератураны дириҥник иэҕэн өйдүүр анаарааччы, сонун көрүүлэрдээх ырытааччы . Кини бэргэн тыллара ааптарга үрдүк дьүүл, бүтэһиктээх ыйаах буолар сүдү күүстээхтэр”.
Саха Республикатын суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Мария Алексеева-Арылы Дуйдаах” “Көмүлүөк күлүмэ” доҕотторбор” диэн Баайаҕа библиотекатын кинигэтигэр киирбит ахтыытыттан ааҕан иһитиннэриэхпин баҕарабын: “Көмүлүөктэри кытта ыкса билсиһиибит 2004 сылтан саҕаламмыта. Онно талаһа буолбута — Айылгы барахсан. Биһигини, улуус кииниттэн кэлбит күндү ыалдьыттары, букатын аҕа табаарыстарын курдук өрө тутан айхаллаабыттара. Бастакынан тыл этэр чиэһи сүктэрбиттэрэ. Эр-биир туран эҕэрдэлээн, саҥа кинигэ туһунан санаабытын эппиппит. Дьэ онтон көмүлүөктэр үйэбитигэр истэ илик ырытыыларбытын тоҕо тардан кэбиспэтилэр дуо? Бу ытыс саҕа кырачаан кинигэни хайдах курдук сыаналаан, иҥэн-тоҥон, уһаты-туора сыыйбыттарын сөрү диэн сөҕө олордубут. Айылгылыын бииргэ бэчээттэнэммит, Алексей Саввин биһиги поэҕиябыт көмүлүөктэр сүрэхтэрин ортотунан киирбитэ. Геннадий Решетников, Александр Постников — Сындыыс, Бүөтүр Хара, Оксана Андросова, Анатолий Слепцов, Иннокентий Лукачевскай – Силис эмиэ кинилэр харахтарын далыгар, сыанабылларыгар сылдьыбыттара.
2008 с. улуус ыһыаҕар түмсүүбүт араҕас тастаах хомуурунньугун сүрэхтэниитэ буолбута. Онно Маргарита Романовна, Галина Иннокентьевна, Ольга Николаевна сүрдээх үчүгэй ырытыылары оҥорбуттара. Мин “Таатта эмтиир эйгэтэ” кинигэбин “гражданский подвиг”, уонна “биһиги, таатталар, бэйэбит Наталья Харлампьева, Умсуура, Сайа курдук поэтессалаах эбиппит” диэбиттэрин соһуйа уонна симиттэ истибитим.”, -диэн суруйар билигин литература туонатыгар бэйэтин дьоһуннаах миэстэтин булбут киэҥник биллэр поэт, суруйааччы Арылы Дуйдаах.
Бэлиэтээн эттэххэ, үөһэ ахтыллыбыт ааттар үксүлэрэ Россия, Саха республикатын суруйааччыларын Сойуустарын чилиэннэрэ буола үүммүттэрэ. “Айымньы күлүүһүн арыйдахха” кинигэҕэ Ольга Николаевна араҥас сулустартан Мария Алексеева, Бүөтүр Хара, Сындыыс, Дьэҥкир, Сандаара, айар үлэлэригэр ыстатыйалара уонна “Араҥас сулус” түмсүү хомуурунньугар анаарыктара” киирбиттэр.
Ольга Николаевна биир дойдулаахпыт, “Чолбон” сурунаал бас редактора, поэт, публицист, тылбаасчыт Гаврил Андросовка ураты болҕомтотун уурар, ол туһунан маннык кэпсиир: “Гаврил Андросов “Боотур холото” бастакы кинигэтин: “ — XX-с үйэ үтүө, үрдүк үгэстэрин XXI үйэҕэ саҥалыы саталаан саҥарар Поэт, Тойуксут дьэ кэлбит диэн”,- олус үөрэн-өрүкүйэн көрсүбүтүм, сонно санаабын суруйбутум, онтон бэттэх поэт эволюциятын кэтээн көрөбүн, публицистикатын олус үрдүктүк сыаналыыбын, сөҕөбүн.”диэн. Чахчыта да, Ольга Николаевна Баайаҕаттан тахсыбыт бастакы суруйааччыбытын дьиҥ-чахчы ис сүрэҕиттэн арыаллаан, араҥаччылаан, биир тылын быһа гыммакка бигэ тирэх, тулхадыйбат тулааһын буолан күн бүгүҥҥэ дылы бииргэ үлэлээн кэллэ.
Ольга Николаевна айар үлэтин библиографията: “Айымньы күлүүһүн арыйдахха” (саха литературатыгар ырытыылар, сэҥээриилэр, бэлиэтээһиннэр кинигэ, 2 кинигэни хомуйан оҥорооччу быһыытынан, 3 тылбаас кинигэтэ, 34 кинигэҕэ киирбит ыстатыйалар, 25 республика, улуус периодическэй бэчээтигэр (ситэтэ суох) ыстатыйалар буолаллар.
“Көмүлүөк күлүмэ” литературнай түмсүү санаата күүһүрэн сайдыытыгар Баайаҕаҕа аан бастаан ааттаан-суоллаан кэлбит үтүө доҕорбут, Ойуунускай аатынан государственнай бириэмийэ лауреата, оччолорго “Чолбон” сурунаал бас редактора Николай Егорович Винокуровы – Урсуну күндүтүк саныыбыт, кини биллиилээх суруйааччылартан аан бастакынан Ольга Николавнаҕа кинигэлэрин ырыттара биэрбитэ; Урсуннуун бииргэ кэлбит народнай суруйааччы Николай Лугинов түмсүүбүт тылбаасчыта, учууталбыт В.С. Андросовы кытта тылбааска үлэлэһии олугун охсубута, бу иһин Николай Алексеевичка дириҥ махталбытын тиэрдэбит! (2007 с. “Көмүлүөк күлүмүн суһумар” хомуурунньук тахсыбытын кэннэ.)
Биһиги түмсүүбүтүгэр народнай суруйааччылар Баһылай Харысхал, Наталья Харлампьева, Сэмэн Тумат, Куорсуннаах ыалдьыттаан, үлэбитин сэҥээрэн ааспыттарынан киэн туттабыт. “Чолбон” сурунаал аныгы литература сайдыытыгар, сурунаал үлэтин саҕахтарыгар төгүрүк остуол тэрийэн астына кэпсэппиппитин түмсүү чилиэннэрэ куруутун астына саныыллар, кэпсэтэллэр.
В.Н.Протодьяконов аатынан литературнай критика сабыылаах күрэһин кыайыылааҕа, “Чолбон” сурунаал Алампа аатынан бастакы эрэдээктэр бириэмийэтин бастакы лауреата, Суруйааччылар XVII-с сийиэстэрин кыттыылааҕа, “Эдэр суруйааччылар” сүбэ мунньахтарын литературнай критикаҕа кыттааччыта, эксперэ, “Көмүлүөк күлүмэ” литература түмсүүтүн ырытааччыта Ольга Николаевна Макарова айымньылаах айар үлэтин олуктарын кылгастык билиһиннэрдэххэ маннык. Болҕомтоҕут иһин махтанабын!
Бука барыгытыгар бүгүҥҥү дьоро тэрээһиҥҥэ кыттыыны ыла кэлбиккитигэр махтанабын, үлэҕэ-хамнаска ситиһиилэри, чэгиэн туругу, эйэлээх ыраас халлааны баҕарабын!
Александра Кустурова, М.Н.Хатылаева аатынан Баайаҕа модельнай библиотекатын “Көмүлүөк күлүмэ” литературнай түмсүү салайааччыта
2023 сыл, муус устар 12 күнэ.
Туймаада хочото